Gian nan thân phận làm dâu - Minh Thương

1. TỪ MỘT TẬP QUÁN

Tự bao đời nay, cư dân hai bên bờ sông Hậu cũng như bao vùng miền khác, khi trai gái lớn lên thì được cha mẹ đôi bên cậy nhờ mai mối rồi dựng vợ gả chồng. Đôi trẻ nên duyên giai ngẫu sanh con đẻ cháu duy trì nòi giống và bảo tồn những giá trị văn hóa từ thế hệ này truyền lại cho thế hệ kia. Song, xung quanh chuyện vợ chồng cũng có rất nhiều cung bậc, giàu cảm xúc thậm chí có cả những éo le, truân chuyên, trắc trở. Từ thực tế đời sống người miền quê những năm cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, chúng tôi xin có đôi lời tản mạn về tập tục làm dâu, cùng với đó là những gian nan của biết bao thân phận đờn bà, chìm nổi trong mười hai bến nước nợ duyên.

Khi dân tứ xứ di cư vào miền đất mới khẩn hoang, định cư sinh sống, người Việt đã mang theo nét văn hóa của chế độ phụ hệ truyền thống. Trai cưới gái về làm vợ, làm dâu. Gái xuất giá theo chồng và làm vợ làm mẹ, phụng sự gia đình bên chồng sau ngày cưới hỏi. Về quan niệm hôn nhân, người Việt ở miệt Hậu giang ngày trước vẫn nghiêng nặng về giá trị vật chất. Một trong những tiêu chí đầu tiên được lựa chọn là môn đăng hộ đối. Nhưng rồi, cũng có trường hợp, cha mẹ nhà gái nghèo hơn, vì hoàn cảnh nào đó phải gả con để trừ nợ, hoặc để có được chút ưu đãi từ bên sui trai cho công việc làm ăn, sinh sống. Từ đây, dẫn đến nhiều nỗi thống khổ mà phận làm dâu phải chịu đựng.

2. ĐẾN THÂN PHẬN LÀM DÂU

- 2.1. CHUYỆN TRINH TIẾT, ĐÁM PHẢN BÁI VÀ TỤC HỒI DÂU

Ngoài chuyện môn đăng hộ đối là chuyện tiết trinh. Các bà mẹ chồng vốn khắt khe và gay gắt, quyết liệt đối với vấn đề này. Họ khó lòng chấp nhận phải bỏ số tiền để nộp tài, mua sắm mâm bàn, vàng vòng ra cưới một cô gái không còn trong trắng. Đối với họ đó là một điều sỉ nhục. Người chồng của cô dâu cũng không bao giờ muốn mình phải “ăn cơm thừa canh cặn”. Vì thế, nếu như phát hiện ra điều không hay (dù chỉ bằng kinh nghiệm, không có cơ sở khoa học nào) thì cô dâu mới khổ sở trăm bề. Xét về nhiều khía cạnh, nếu có thể “bỏ qua” được, bên nhà chồng sẽ “tha thứ” nhưng đến ngày phản bái, họ sẽ “trả đũa” nhà gái bằng cách đem sang cặp vịt rằn, mấy lá trầu héo, mấy trái cau sứt cuống để… đáp lễ. Bên nhà gái nhận ra sự bỉ mặt này và cố gượng cười gượng nói mà lòng đau, dạ xót vô ngần.

Nặng hơn, bên nhà trai sẽ đem dâu trả lại nhà cha mẹ của cô. Khi ấy, khoản tiền nhà trai bỏ ra cưới hỏi nhà gái phải lo “thối hồi” cho đủ số. Không có thì vay mượn, xoay sở bằng bất cứ giá nào. Và trên hết là cả sự nhục nhã với họ hàng, làng xóm. Nhiều gia đình lâm vào cảnh ấy phải bồng bế, dắt díu nhau bỏ xứ mà đi.

Qua khảo sát điền dã trong dân gian ở miền Tây sông nước, chúng tôi còn được biết thêm, chuyện hồi dâu diễn ra không phải riêng vì chuyện “còn”, “mất”. Có khi còn là chuyện nhà chồng phát hiện cô dâu mới có tật nào đó mà theo tướng số ảnh hưởng đến sự làm ăn của họ. Về chuyện này, dân gian còn lưu truyền câu ca, rằng:

Cu cu mà đỗ cửa quyền,

Lấy chồng chưa mãn ba niên lại về.

- 2.2. MUÔN NỖI ĐẮNG CAY CỦA PHẬN LÀM DÂU

Về nhà chồng làm dâu, cô dâu mới phải thức khuya dậy sớm lo nấu nước pha trà cho cha mẹ chồng. Mọi chuyện cơm nước, giặt giũ trong gia đình chồng cô dâu mới gần như phải đảm đương tất cả. Nếu nội, ngoại chồng còn sống già cả, ốm đau, công việc của cô dâu mới còn nặng nề, vất vả hơn gấp nhiều lần. Đến bữa cơm, phải lo vén khéo dọn mâm trên cha mẹ chồng và chồng, anh, chị, em chồng cùng ăn. Phận dâu ăn cơm nguội, ở nhà ngoài. Ít khi nào cô dâu được ngồi ăn cùng mâm với cha mẹ chồng. Và tất nhiên mâm cao cỗ đầy đã dâng cho người trên trước, còn lại cơm thừa canh cặn mới đến lượt của dâu. Mở miệng là phải dạ thưa, nói năng nhỏ nhẹ, đi đứng luôn cúi đầu, có oan có sai chỉ biết khóc thầm chứ tuyệt nhiên không dám thanh minh, lên tiếng.

Mẹ già dữ lắm em ơi,

Nhịn ăn, nhịn mặc, nhịn lời mẹ cha (Ca dao)

Chuyện chưa dừng lại ở đó, nếu chẳng may cơm sống, cơm nhão hay canh mặn, cá lạt không vừa miệng ai đó bên nhà chồng là cô dâu lãnh đủ. Nhẹ thì bị quở mắng, nặng còn có thể bị đòn roi. Chuyện cô dâu bị đánh có thể diễn ra bất cứ lúc nào nếu cô dâu gây ra những lỗi lầm mà theo chủ quan của cha mẹ chồng là cần phải xử lý.

Có những cô dâu mới còn gặp những đứa em chồng quỷ quyệt, chúng luôn tìm cách hại chị dâu để làm trò vui. Chuyện kể rằng có cô gái nọ về làm dâu, nấu canh, nêm nếm đã vừa ăn, mới quay đi chuẩn bị dọn mâm bưng lên nhà trên cho cha mẹ chồng, cô em chồng đã lẻn cho vào tô canh nắm muối. Bà mẹ chồng đã hất tô canh mặn ấy vô mặt đứa dâu mới trong tiếng cười khúc khích, mãn nguyện của kẻ đã cố tình gây ra. Trong dân gian, hình ảnh những cô em chồng đã được dân gian cảnh báo:

Em chồng ở với chị dâu,

Coi chừng kẻo nó giết nhau có ngày (Ca dao)

Một chuyện khác dân gian miệt Sóc Trăng, Hậu Giang còn kể, nhà nọ mới cưới dâu. Hôm ấy, người bạn xa đến thăm, cha chồng sai con dâu nướng khô để cùng khách nhâm nhi. Nướng khô xong, cô dâu chưa kịp mang lên, mèo đã tha mất. Cô dâu hoảng sợ đến ngất xỉu,… Những chuyện đại khái như vậy có đến hàng trăm, hàng ngàn và nó vẫn được người ta kể cho con cháu nghe trong thời hiện đại hôm nay.

Chuyện sinh hoạt, tiền nong cũng hết sức não nề. Phận nghèo, khi về nhà chồng, tiền bạc đem theo đâu được là bao. Số tiền bà con họ hàng cho trong ngày xuất giá cô gái phải để lại cho mẹ cha trả bớt nợ nần. Về nhà chồng vừa qua phản bái thì số vàng vòng cha mẹ chồng cho ngày cưới được hai họ chứng kiến sẽ được mẹ chồng khéo léo hỏi “mượn lại”. Như vậy, cô dâu tay trắng đã trở về cảnh trắng tay. Nhất nhất chuyện gì đều do mẹ chồng quản lý và chi xuất. Muốn chi tiêu dù chuyện nhỏ nhất vẫn phải lựa lời, lựa cảnh để xin. May được cho thì nhờ, không cho thì cũng cam chịu. Như vậy, có thể thấy nhà trai bỏ tiền ra để cưới vợ cho con có người sanh con nối dõi, nhưng xét tận cùng nhiều nàng dâu rơi vào cảnh như người ở không công không hơn không kém.

Cũng từ kinh nghiệm bản thân đã từng chịu đựng nên nhiều bà mẹ khi có con gái xuất giá luôn chuẩn bị cho con cái rổ may. Trong đó đựng kim, chỉ, đá lửa, ống quẹt, dây thun luồn quần hay ít miếng vải, nút áo,… để phòng khi có chuyện cần thì cô dâu không phải xin mẹ chồng. Chuyện hỏi xin những vật dụng này sẽ bị mang tiếng là gái hư, thậm chí cả người mẹ của cô cũng bị mắng mỏ, vạ lây,…

Trong thời gian làm dâu, nếu vì quá nhớ thương cha mẹ hay chẳng may ông bà nội, ngoại qua đời, muốn xin về cô dâu phải thỏ thẻ với chồng rồi lại phải sắm trầu, cau trình lễ để thưa với cha mẹ chồng. Gặp bên chồng dễ thì cho dâu đi qua đêm, người khắt khe hơn thì đến chiều cô dâu phải về nhà chồng ngủ. Đường xa, đi bằng xuồng bơi, nên nhiều khi về thăm cha mẹ chỉ vội ăn kịp bữa cơm đã phải quay về cho kịp trước khi trời tối.

Câu ca dao quen thuộc: Má ơi đừng gả con xa/Chim kêu vượn hú biết nhà má đâu nghe lại ngẫm ra thấy thật xót xa cho người trong cuộc.

Cuộc sống cứ thế trôi đi, cô gái sẽ sanh cho nhà chồng những đứa cháu. May mắn sanh được con trai có khi cô dâu lại được cưng chìu, ngược lại nếu chỉ sanh một bề là gái, cô dâu không tránh khỏi sự ghẻ lạnh. Thậm chí, bà mẹ chồng sẽ buộc con trai bà bỏ người vợ mà bà cho là “không biết đẻ” để cưới vợ khác. Và thế là cảnh tan đàn sẻ nghé diễn ra. Có khi cả hai vợ chồng vẫn còn rất mực yêu thương và chẳng có mâu thuẫn gì nhưng vẫn phải xa nhau.

Ngẫm ra cũng thật lạ đời, bởi trước đó, bà mẹ chồng này cũng cùng phận làm dâu như vậy. Nhưng đến khi có dâu, họ dường như không hề có sự cảm thông chia sẻ mà thay vào đó là sự chì chiết cay nghiệt.

Một mối quan hệ quan trọng nữa không thể không nhắc tới đó là người chồng. Họ đến với nhau vì tình yêu qua những lần đổi trao tình cảm khi cùng cày thuê cuốc mướn hay giã gạo vần công. Nhưng có những trường hợp “cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy”, cô dâu chỉ biết mặt chồng khi đám đi chơi, đám hỏi diễn ra. Ở trường hợp sau, họ đến với nhau vì nghĩa vụ chứ không xuất phát từ chuyện yêu đương. Và cũng từ đây, quan niệm cưới vợ để sanh con chứ không quá nặng tình. Người chồng nhiều lúc dửng dưng, thiếu cả sự chia sẻ với người cùng chăn gối. Điều đó, càng làm cho phận má hồng thêm cay đắng, ngâm ngùi. Quan niệm “chồng chúa vợ tôi” không phải là không tồn tại trong đời sống gia đình của cư dân vùng Cửu Long giang.

3. CHUYỆN XƯA CÒN PHẢNG PHẤT

Ngày nay, khi không gian văn hóa đã thay đổi, đời sống người dân đã được cải thiện nhiều. Trai gái đến với nhau tự do, tự nguyện. Mối quan hệ gia đình theo truyền thống vẫn tồn tại nhưng không còn quá cổ hủ và ràng buộc, chính vì thế phận làm dâu cũng đã nhẹ nhàng hơn rất nhiều.

Những nét văn hóa dân gian từng tồn tại trên mảnh đất cuối trời Nam của Tổ quốc đã dần lùi vào dĩ vãng. Còn chăng là qua ký ức của những bậc cao niên, qua những lời kể cho con cháu nghe mà hình dung trong lúc trà dư tửu hậu…

Minh Thương