"Làm việc": Từ ngôn ngữ đến thực tế - tạp bút Nguyễn Thành Công

Trong tiếng Việt, từ LÀM VIỆC, đồng nghĩa cách nói MẦN VIỆC trong dân gian ở Miền Tây Nam Bộ, có nội hàm: hoạt động nghề nghiệp, lao động… Song lại có nghĩa hẹp: công tác, hoạt động trong khu vực nhà nước, tức chỉ của công chức viên chức - nghĩa hẹp này sử dụng phổ biến, như khi nói “tôi đi làm việc” hay “đi mần việc”  được hiểu đi công vụ, đến cơ quan nhà nước, thực  thi nhiệm vụ… Hướng này có nghĩa LÀM VIỆC là tác nghiệp đặc thù của cán bộ công nhân viên chức. Vác cuốc ra đồng làm nông, bốc xếp hàng hóa, xây dựng nhà cửa … cho dù về ngữ nghĩa vẫn có thể dung từ LÀM VIỆC. Song thực tế ít dùng như vậy, ở Miền Tây hoạt động như thế được chỉ bằng từ LÀM CÔNG CHUYỆN, MẦN CÔNG CHUYỆN để phân biệt với LÀM VIỆC trong khu vực nhà nước, việc công.

Từ khởi thủy xa xưa lắm, lúc xã hội có giai cấp rồi hình thành nhà nước phong kiến, trong ý thức và thực  tiễn có phân biệt rõ công & tư thành đẳng cấp: làm việc - như đang nói đến - tức quan nha của công sở các cấp thuộc triều đình, từ lãnh đạo đến nhân viên, từ TW đến địa phương phủ huyện, là tầng lớp trên cai trị. LÀM VIỆC là công vụ sang cả quan trọng khác hẳn LÀM VIỆC, MẦN VIỆC của nông gia, thợ thuyền hay việc nhà. Ở VN phong kiến, LÀM VIỆC ở các nha môn phủ huyện thuộc về bậc Nho sĩ đã qua các kỳ khảo hạch long trọng, cho dù chức việc bé xíu ở làng xã cũng vô cùng thơm tho vinh hạnh nên chuyện chạy chọt mua phẩm hàm chức việc ở các thời phong kiến là khá phổ biến theo tâm lý vẫn còn di chứng đến ngày  nay “một kẻ làm quan cả họ được nhờ”.

Xã hội không ngừng vận động, các triều đại  phong kiến Đông Tây làm lượt cáo chung trước đà tiến hóa, hình thành xã hội dân chủ với các hình thái nhà nước Cộng hòa cùng nền sản xuất mới. Đã khá lâu, ở các quốc gia phát triển cao như Mỹ hay Pháp, Đức, Ý…. Kinh tế tư nhân, khu vực hoạt động bên ngoài nhà nước rất hùng hậu bởi giá trị kinh tế vật chất, nhân lực, đem đến ảnh hưởng xã hội đáng kể cho con người LÀM VIỆC trong khu vực này về danh dự, quyền lợi. Họ được pháp luật bảo hộ không có chi khác với viên chức nhà nước. Cho dù ở các  xứ ở phát triển ấy, danh phận chính khách, từ nghị sỹ đến viên chức chính phủ, hay nhân viên thường vẫn được  trọng vọng qua nỗ lực học tập và thi tuyển, tranh cử, ứng cử rất sôi động, nhưng ranh giới công & tư, LÀM VIỆC  trong hay ngoài khu vực nhà nước không còn quá cách biệt như thuở xa xưa. Một ông chủ tập đoàn, hay chủ hiệu buôn, công nhân công ty… cũng mang đến danh dự và thu nhập không kém cỏi so với LÀM VIỆC trong khu vực nhà nước ở cùng vị trí lao động theo so sánh tương đối, các nghệ sỹ VIP và nhân vật nổi tiếng lĩnh vực khác có danh dự và tài sản vượt trội hơn cả các chính khách hàng đầu. Bối cảnh xã hội như vậy đã khiến không còn chuyện sinh tử cuốn vào cuộc đua LÀM VIỆC cho nhà nước để có bổng lộc danh dự vượt trội. Ở Mỹ, trở thành nhân sự một nông trang lớn, hay công nhân của hãng Boing... đã là vinh dự và đảm bảo cuộc sống sung túc không kém cảnh sát trưởng hay viên chức khác của dân cổ cồn ở các công sở.

Vận động xã hội không đồng đều, ở Á Đông tiến trình phát triển có khác, di chứng thời phong kiến còn sâu sắc ở từng nơi, ở lối nghĩ và cả thực tế cho dù thời phong kiến đã qua lâu và nền kinh tế với phương thức mới đã thành hình cũng không phải hôm qua. Ở VN, TQ và nhiều quốc gia Á Đông khác khu vực nhà nước và tư nhân còn rõ rệt về nhiều so sánh, đặc quyền bổng lộc của quan nha còn nhiều, khẩu hiệu “mọi công dân bình đẳng trước pháp luật” chưa hẳn được thực thi tốt như bên Âu - Mỹ nên tâm lý sinh tử tìm một chỗ trú thân trong khu vực nhà nước để LÀM VIỆC hãy còn. Cho dù chỉ là viên chức làng xã khóm ấp  mà thôi vẫn hơn nhiều làm nông hay thợ, cho dù thu nhập chính thức không bao nhiêu. Thời bao cấp, khu vực nhà nước trùm khắp đến bờ ruộng sạp rau ngoài chợ quê qua đủ hình thức tập hợp quốc doanh. Khu vực tư nhân teo tóp, ai cũng cố công có một chân nhà nước để có danh phận. Khi đổi mới mở cửa, tình hình có cải thiện với sự nẩy nở phát triển nhanh chóng của khu vực kinh tế tư nhân qua hoạt động sôi nổi của hàng nghìn công ty lớn nhỏ, các tập đoàn, hiệu tiệm và kinh tế hộ gia đình, thu nhập cùng danh phận công dân thường có thay đổi. Song đặc quyền của quan nha hãy còn, nên tâm lý và thực tế níu bám công sở để LÀM VIỆC vẫn còn cho dù không đến mức sinh tử như trước. Đã có tuy chưa nhiều các cử nhân thạc sỹ không chọn con đường LÀM VIỆC ở công sở để về quê LÀM VIỆC đồng áng, mở công ty, có thu nhập ổn và uy tín, danh dự. Đã có tuy chưa nhiều các tranh tụng pháp lý trong đấy bên công dân thường thắng kiện các pháp nhân và viên  chức nhà nước. Nhìn các nhân sự từ CEO đến nhân viên các chuỗi kinh doanh lớn LÀM VIỆC bài bản chuyên nghiệp hiệu quả càng thấy khác biệt trong thực tế vốn cố hữu trong từ LÀM VIỆC đã giảm - và đáy là xu hướng tích cực hợp tiến bộ xã hội: cho dù LÀM VIỆC ở đâu và công việc gì cũng có thể đóng  góp cho xã hội, tạo giá trị, có danh dự, không nhất thiết phải LÀM VIỆC trong khu vực nhà nước theo quan niệm xưa cũ lỗi thời.

Chỉ “luận” một từ  ngữ thôi đã đuối, mới thấy về ngôn ngữ và thực tế cái sự LÀM VIỆC cũng đa đoan lắm lắm…

 

 

Nguyễn Thành Công