Vài cảm nghĩ về bài thơ "Quê hương" của Giang Nam - Phạm Đức Nhì

QUÊ HƯƠNG

Thuở còn thơ ngày hai buổi đến trường

Yêu quê hương qua từng trang sách nhỏ:

"Ai bảo chăn trâu là khổ?"

Tôi mơ màng nghe chim hót trên cao

Những ngày trốn học đuổi bướm cầu ao

Mẹ bắt được... chưa đánh roi nào đã khóc!

Có cô bé nhà bên nhìn tôi cười khúc khích

                                ***

Cách mạng bùng lên

Rồi kháng chiến trường kỳ

Quê tôi đầy bóng giặc

Từ biệt mẹ tôi đi

Cô bé nhà bên (có ai ngờ) cũng vào du kích

Hôm gặp tôi vẫn cười khúc khích

Mắt đen tròn (thương thương quá đi thôi!)

Giữa cuộc hành quân không nói được một lời

Đơn vị đi qua, tôi ngoái đầu nhìn lại

Mưa đầy trời nhưng lòng tôi ấm mãi...

                              ***

Hoà bình tôi trở về đây

Với mái trường xưa, bãi mía, luống cày

Lại gặp em

Thẹn thùng nép sau cánh cửa...

Vẫn khúc khích cười khi tôi hỏi nhỏ

Chuyện chồng con (khó nói lắm anh ơi!)

Tôi nắm bàn tay nhỏ nhắn ngậm ngùi

Em vẫn để yên trong tay tôi nóng bỏng

 

Hôm nay nhận được tin em

Không tin được dù đó là sự thật

Giặc bắn em rồi quăng mất xác

Chỉ vì em là du kích, em ơi!

Đau xé lòng anh, chết nửa con người!

Xưa yêu quê hương vì có chim có bướm

Có những ngày trốn học bị đòn roi...

Nay yêu quê hương vì trong từng nắm đất

Có một phần xương thịt của em tôi!

                                    

Giang Nam

Khoảng đầu năm 2022 một người bạn ở Cali gởi cho tôi cái link để nghe ca khúc Quê Hương phổ thơ Giang Nam của nhạc sĩ Hùng Nguyễn. Lời thơ khi chuyển thành ca từ đã được sửa chữa ít nhiều. Trong đó "Cô bé nhà bên" thay vì "vào du kích" đã thành "y sĩ chiến trường".

Và anh bạn hỏi: "'Y sĩ chiến trường' nghe được hơn phải không bạn?"

Câu hỏi làm tôi nổi hứng tìm đọc lại bài thơ và viết mấy lời bình.

Thể Thơ:

Thơ Mới biến thể

Tứ Thơ:

Chàng bộ đội được tin người yêu là cô du kích cạnh nhà bị giặc bắn quăng mất xác, đau xé lòng.

Ngôn Ngữ Hình Tượng:

Dân dã, đời thường, dễ cảm nhưng chưa được chắt lọc lắm. Câu cú dễ hiểu nhưng chưa chắc gọn.

Kiếm Tông Hay Khí Tông?

Phân mảnh đứt đoạn hay nhất khí liền mạch?

Mới nhìn dễ lầm đây là bài thơ viết theo lối Kiếm Tông, phân mảnh đứt đoạn. Bởi bài thơ có 5 đoạn mà cuối mỗi đoạn đều thay ý, đổi vần. Nhưng đọc kỹ thì thấy tứ thơ vẫn có dòng chảy - chính là dòng thời gian.

Dòng Tứ Thơ

Dòng tứ thơ là dòng thời gian, lững lờ chảy qua 4 giai đoạn của cuộc tình:

a/ Thuở còn thơ: Trốn học, mẹ chưa đánh đã khóc, bị cô gái nhà bên cười khúc khích chế nhạo.

b/ Chàng đi bộ đội, em vào du kích, tình yêu nảy nở cùng tiếng cười khúc khích dễ thương đó.

c/ Trở về quê gặp lại em, vẫn tiếng cười khúc khích ngày xưa và tình đã sâu đậm, chín mùi, chàng kín đáo tỏ tình và đã được em chấp nhận.

d/ Nhận tin em bị giết, mất xác; đau xé lòng, chết nửa con người.

e/ Cảm xúc đột ngột thăng hoa: Yêu quê hương vì từng nắm đất có xương thịt của người yêu.

Âm Điệu:

Bài thơ có lối gieo vần khá bay bướm. Vần chân liên tiếp là chính. Nhưng để "thay đổi không khí" và tránh hội chứng nhàm chán vần tác giả cũng có hai lần chơi vần gián cách ở đoạn 2 và đoạn kết:

Cách mạng bùng lên

Rồi kháng chiến trường kỳ

Quê tôi đầy bóng giặc

Từ biệt mẹ tôi đi

và:

Xưa yêu quê hương vì có chim có bướm

Có những ngày trốn học bị đòn roi

Nay yêu quê hương vì trong từng nắm đất

Có một phần xương thịt của em tôi!

 

Ở đoạn 1 ông còn chơi thêm vần lưng để ý thơ gắn bó và âm điệu ngọt ngào hơn.

Thuở còn thơ ngày hai buổi đến trường

Yêu quê hương qua từng trang sách nhỏ:

"Ai bảo chăn trâu là khổ?"

Tôi mơ màng nghe chim hót trên cao

Những ngày trốn học đuổi bướm cầu ao

Mẹ bắt được... chưa đánh roi nào đã khóc!

 

Rất điệu nghệ. Ngọt ngào mà vẫn không nhàm chán.

Nói chung, vần của bài thơ Quê Hương vừa độ ngọt, như một chất keo nối kết các con chữ, hình tượng ở mỗi đoạn một cách khéo léo. Có dòng tứ thơ nhưng là dòng thời gian nên tốc độ chậm. Thời gian từ đoạn trước qua đoạn sau thường khá dài và cứ mỗi đoạn lại ngừng nghỉ để lấy hơi và chuyển vần nên không có dòng âm điệu.

Nhịp Điệu:

Số chữ trong câu thay đổi tương đối thoải mái với biên độ khá rộng nên nhịp điệu uyển chuyển, lúc khoan lúc nhặt chứ không đều đều, tẻ nhạt. 

Dòng Cảm Xúc

Không có dòng âm điệu nên cảm xúc chỉ biết nương theo dòng tứ thơ mà trôi. Nhưng dòng tứ thơ lại chậm, không có "sóng sau dồn sóng trước" nên đến cuối đoạn 3 cảm xúc tầng 3 cũng chi phơn phớt nhẹ vì không tạo được cao trào.

Những Câu Thơ Nổi Bật

1/

Đơn vị đi qua, tôi ngoái đầu nhìn lại

Mưa đầy trời nhưng lòng tôi ấm mãi...

Không nói ra lời nhưng tình yêu của anh bộ đội với cô du kích đã được thổ lộ một cách kín đáo và sâu sắc.

2/

Tôi nắm bàn tay nhỏ nhắn ngậm ngùi

Em vẫn để yên trong tay tôi nóng bỏng

Hai câu thơ là cách tỏ tình và chấp nhận lời tỏ tình (không lời) thật độc đáo và dễ thương.

Tâm Thế Của Tác Giả

Thi sĩ sáng tác bài thơ Quê Hương khi vừa nhận tin người yêu bị bắn chết nên đau thương chất ngất. Lúc ấy tâm thế thuộc loại "Get it off your chest" nghĩa là "Mở tim để nỗi lòng, cảm xúc tuôn ra". Đây là loại tâm thế mạnh nhất, tốt nhất để làm thơ.

Rất tiếc bài thơ không có dòng âm điệu nên không có "sóng sau dồn sóng trước", không có cao trào, rất khó tạo được hồn thơ.

May mắn thay, ông đã khéo léo đưa chi tiết nhận tin dữ vào đoạn 4 (kế chót) nên nỗi đau thương quá lớn khiến "cảm xúc thăng hoa" đột ngột phát sinh, và kết quả là, đã có một đoạn kết mà hồn thơ đủ làm ấm lòng độc giả.

Cảm Xúc

1/ Cảm xúc tầng 1:

Do ngôn ngữ, hình tượng dân dã, đời thường, dễ cảm nhưng chưa chắt lọc, câu cú dễ hiểu nhưng chưa chắc gọn nên khoái cảm của độc giả khi tiếp cận với tầng 1 của bài thơ chỉ ở mức trung bình.

2/ Cảm xúc tầng 2:

Bố cục của bài thơ theo trình tự thời gian rất mạch lạc, chặt chẽ nên khoái cảm của độc giả khi tiếp cận với tầng 2 của bài thơ rất cao - giống như được xem một đội bóng mà các tuyến phối hợp nhịp nhàng, lên công về thủ hợp lý, hiệu quả.

3/ Cảm xúc tầng 3:

Do không có dòng âm điệu, không có sóng sau dồn sóng trước, không tạo được cao trào nên đến cuối đoạn 3 mà cảm xúc tầng 3 vẫn chỉ phơn phớt nhẹ. Nhưng đến đoạn 4 và đoạn 5 tình thế đã đổi khác.

Cảm Xúc Thăng Hoa

Khi dòng tứ thơ bước qua đoạn 4:

Hôm nay nhận được tin em

Không tin được dù đó là sự thật

Giặc bắn em rồi quăng mất xác

Chỉ vì em là du kích, em ơi!

Đau xé lòng anh, chết nửa con người!

 

là lúc nỗi đau thương đã dâng lên cao ngất vì mất mát quá lớn.

Và bắt đầu từ đoạn 5:

 

Xưa yêu quê hương vì có chim có bướm

Có những ngày trốn học bị đòn roi...

Nay yêu quê hương vì trong từng nắm đất

Có một phần xương thịt của em tôi.

 

Dù không có "sóng sau dồn sóng trước" nhưng cảm xúc đã đột ngột tăng lên khá mạnh. Đây là trường hợp đặc biệt. Cảm xúc tầng 3 thăng hoa, vượt ra ngoài tiến trình lớn mạnh thông thường, cho tình yêu đôi lứa hòa quyện với tình yêu quê hương. Hồn thơ phát sinh và lan tỏa, tuy không thật mạnh nhưng cũng đủ làm ấm lòng độc giả.

Theo tôi, đây là đoạn hay nhất của bài thơ.

Khuyết Điểm

Bài thơ có 3 khuyết điểm, đều là lỗi kỹ thuật:

1/ Trong câu "Có cô bé nhà bên" ở đoạn đầu, chữ "Có" không cần thiết, có thể bỏ đi.

2/ Chữ "tôi" trong câu 3 đoạn 2

"Quê tôi đầy bóng giặc"

Điệp ngữ với câu kế tiếp

"Từ biệt mẹ tôi đi"

Thay chữ "tôi" (câu 3) bằng chữ "hương" vừa tránh được điệp ngữ vừa hợp với tứ thơ hơn.

"Quê hương đầy bóng giặc

Từ biệt mẹ tôi đi"

3/ Trong câu "Không tin được dù đó là sự thật", chữ "đó" thừa, có thể bỏ đi mà câu thơ vẫn trọn nghĩa.

Trong bài Nhà Thơ Giang Nam: Yêu Quê Hương Qua Từng Trang Sách Nhỏ của tác giả P.K đăng trên báo Công An Nhân Dân Online ngày 19/05/2011 có đoạn:

Sinh thời nhà phê bình Hoài Thanh mặc dù thừa nhận Giang Nam có những bài thơ hay, song cũng phải nghiêm khắc nhắc nhở “Ngòi bút Giang Nam có khi quá dễ dãi”

https://cand.com.vn/doi-song-van-hoa/Nha-tho-Giang-Nam-Yeu-que-huong-qua-tung-trang-sach-nho-i329633/

 

Với những bài thơ làng nhàng thì không nói làm gì, nhưng với bài thơ có giá trị nghệ thuật như Quê Hương mà để 3 lỗi kỹ thuật ấy thì thật đáng tiếc.

Tóm Tắt Kỹ Thuật Thơ

Vần vừa độ ngọt - câu thơ mềm mại nhưng không có hội chứng nhàm chán vần.

Nhịp điệu uyển chuyển, lúc khoan lúc nhặt chứ không đều đều tẻ nhạt.

Tứ thơ có dòng chảy là dòng thời gian - rất chậm

Không có dòng âm điệu.

Dòng cảm xúc bám theo dòng tứ thơ nên khó tăng tốc, lớn mạnh.

Nhờ có nỗi đau thương, mất mát quá lớn đến bất ngờ nên cảm xúc đột ngột thăng hoa, hồn thơ ở đoạn kết khá mạnh làm ấm lòng độc giả.

Ba lỗi kỹ thuật làm giảm vẻ đẹp của mấy câu thơ.

Kết Luận:

Quê Hương của Giang Nam là bài thơ có giá trị nghệ thuật cao. Tứ thơ và bố cục có nét riêng, gây ấn tượng đẹp cho giới thưởng ngoạn.

Xin được nói lời cám ơn tới anh bạn phương xa đã gởi đến cái link và câu hỏi "têu tếu" mà nhờ đó tôi đã tìm đọc lại một bài thơ hay rồi nổi hứng viết được mấy lời bình ưng ý.

Phạm Đức Nhì