Nhà lá ở Miền Tây, một nét đặc thù của đồng bằng - tản văn Nguyễn Thành Công

Theo thời gian, sự phát triển của sản xuất công nghiệp tạo vật liệu thay thế cũng như nhu cầu xây dựng kiên cố, nhà lá cột cây ở Miền Tây vơi dần trở nên hiếm, dù ở thôn quê xa xôi. Nhiều chốn thị thành đã dựng mô hình nhà lá cùng cánh vó, chiếc xuồng... mang tính trưng bày, giải trí như biểu tượng của thời quá khứ, ở các quán cà phê chẳng hạn.

Thực ra, căn nhà lá cột cây gắn bó lâu đời  với cư dân sông nước đồng bằng từ thời mở đất, một lối xây dựng nhà chủ đạo, phổ biến trên một  vùng rộng lớn bởi đấy chính lựa chọn phù hợp với sinh thái, vật liệu sẵn có cùng nhiều nguyên cớ khác. Và, sự mai một lối xây dựng này cũng mới thôi, chưa xa chi.

Nhà lá cột cây dựa trên nguyên liệu có sẵn của vùng: lá dừa nước, cột cây rừng đủ loại, lạt dừa nước (chẻ từ bẹ dừa), tre trúc làm nẹp...

Dừa nước - loài thực vật bản địa  chịu ngập nước mặn, có độ bao phủ rộng - cung cấp lá, lạt (dây). Lá dừa nước nhẹ khi phơi khô, tạo nên mái che, vách mát mẻ thân thiện với môi trường nhiệt đới, lại đẹp. Dừa nước ở các vuông láng, bờ kênh, ở rừng mọc tự nhiên hay trồng, được thu hoạch phơi từng xấp dài dưới nắng, phân loại kích cỡ lớn bé dài ngắn để tính giá bán. Ghe chở lá đua khắp nơi để cung cấp cho bà con với một nhu cầu lớn- một thời như thế. Thân dừa ché làm hai, mặt - trái, đếm tính chục trăm, nghìn... Lại xắn bập dừa chẻ mỏng phơi làm dây buộc (lạt), từng bó cân ký có bán ở các tiệm ngoài chợ.

Cột nhà lá đủ hạng: cây rừng ngập mặn như đước, cốc, vẹt... Trong đấy cây Cốc thuộc hàng tốt bởi cứng chắc, bền - đương nhiên giá cũng cao. Nhưng nếu so với các loại cây rừng vùng cao nhập về từ các nơi khác, như dầu chẳng hạn, các loại cây vùng ngập mặn thiệt rẻ. Gia đình khá chọn dựng nhà lá với cột cây tốt từ Miền Đông hay Cao nguyên chuyển về bán.

Dựng nhà là cột cây có lối kiến trúc căn bản: san nền đất, thợ lao động tạo khung sườn nhà trước và dẵn trên mặt đất cạnh nền, chờ dựng ráp khi “ngày tốt” theo lịch, nước lớn, có mưa... Tục ấy từ xa xưa, vốn coi trọng xây dựng chỗ ở thuận mần ăn sinh cư lạc nghiệp. Dựng nhà có cúng bái lễ lạc tùy điều kiện.

Khung nhà làm sẵn dựng lên thành khung sườn, thợ và dân trong xóm đến giúp người ở dưới đất, người trèo lên cao ai việc nấy nhịp nhàng lao động: ở dưới chuyền lá dừa lên, ở trên ngồi vững vàng nhận từng đôi lá xếp ngay ngắn vào nẹp tre trúc và dùng dây lạt cột chặt. Từng đôi từng đôi lá hình thành mái nhà rồi vách nhà lấp đầy khung cây đã làm sẵn gồm cột chính, cột phụ, kèo... Khi hai mái giáp mí, công đoạn quan trọng là thóc nóc: dùng lá dừa loại lớn xịn nhất bẻ gập trùm lên hai mái nhà từ đỉnh cao nhất và dùng cây chèn nén ép chặt, cột bằng dây kim loại dẻo - tạo sự chắc chắn cho nơi chịu gió mưa quanh năm ở chỗ cao nhất căn nhà.

Căn nhà lá có công phu xây dựng khác nhau tùy khả năng tài chính, tay nghề của thợ. Có nơi  thay vì dùng lạt buộc lại đóng đinh nhỏ vào nẹp cố định các đôi lá, có điều kiện lát gạch cho nền đất tạo nên căn nhà tuy kết cấu nhẹ nhưng có giá trị, thẩm mỹ. Một căn nhà lá lát gạch tốt, cột gỗ xịn có giá không hề thấp.

Mô típ xây cấy ấy tạo nên hàng vạn hàng vạn ngôi nhà lá cột cây khắp các tỉnh Miền Tây, từ ngôi nhà bề thế của người khá giả  đến nhà nhỏ xíu của bà con nghèo trên bờ kênh hẻo lánh - để cất dã chiến một căn nhà lá cho người nghèo có khi chỉ tốn mâm cơm mời thợ, bà con trong xóm tới giúp dùng xuồng chặt dừa nước mọc hoang ven kênh, chẻ lạt, chặt cây tại chỗ (mọc hoang hay bà con cho), san lấp một khoảnh đất, chỉ một buổi đã có căn nhà che mưa nắng!

Vùng nhiệt đới, nắng cháy quanh năm, lá khô, thóc nóc lại, sửa sang chút đỉnh, căn nhà lá cột cây làm mái ấm cho gia đình bao năm. Có đất lại dựng thêm chái bếp cũng bằng lá, tách bếp núc khói lửa ra riêng, trước hiên nhà trồng hàng cau bên dãy kiệu dựng nước, bờ rào hoa lá cành, bàn Ông Thiên… không gian Việt ở vùng sông nước vậy đấy.

Bây giờ, có tiền, lắp một căn nhà tiền chế khung kim loại mái tol rất nhanh, nền xi măng hay lát gạch, vững chắc hơn căn nhà lá nhưng không khí bên trong oi hơn, cần đủ thứ “hỗ trợ” từ quạt đến điều hòa vậy mà vẫn thiêu thiếu sự thoải mãi của căn nhà lá một thời, nên có chuyện người thành đạt ở thành phố tìm đất ở tỉnh hay ngoại ô tậu mảnh vườn, cất căn nhà lá, cuối tuần về nằm võng trong hiu hiu gió như… người nghèo “ngày xưa”.

Thi thoảng thấy trên kênh có ghe chở lá khẳm chầm chậm di chuyển, thiệt nhớ một thời chưa xa được chở che bởi căn nhà lá cột cây...

 

Nguyễn Thành Công