Sự hấp thu thành ngữ, tục ngữ, ca dao trong đời sống - Nguyễn Thành Công

Sự  hình thành thành ngữ tục ngữ ca dao trong kho tàng văn học dân gian VN có chiều  dài hàng nghìn năm, tích tụ không khác cách bồi đắp của phù sa, tạo nên vốn tài sản phi vật thể phong phú, sâu sắc, hấp dẫn thể hiện một phần đời sống tinh thần của giới bình dân Việt trong tiến trình lịch sử: những đúc kết, cô đọng, thu hoạch mang tính trí tuệ về mọi mặt đời sống.

Cũng như ở mọi quốc gia, kho tàng văn học dân gian được tổng hợp gìn giữ, nghiên cứu, phổ biến qua nhiều kênh, bao gồm giảng dạy ở các bậc học, xuất bản rộng rãi… Nếu thuở khai thiên lập địa, thời cổ, thành ngữ tục ngữ ca dao chỉ và chỉ sinh tồn trong không gian khẩu truyền, qua trí nhớ, ngày nay bối cảnh khác, sự lan truyền  qua hấp thu vốn văn  hóa ấy có hẳn kênh - như đã viết - giáo khoa, giáo trình, xuất bản đại chúng… Thế hệ xì - tin bây giờ biết nhiều vốn thành ngữ tục ngữ ca dao qua học đường, các phim ảnh, sách báo hơn là con đường khẩu truyền như ngày xưa. Ở bậc tiểu học, các thành ngữ tục ngữ ca dao được đưa vào nhiều ở chương trình Tiếng Việt, trẻ học thuộc lòng.

Tuy nhiên, con  đường khẩu truyền vẫn còn trong đời sống bình dân ngay thời hiện đại. Và, cách truyền khẩu thực tế ấy sống động, sâu sắc, khó quên bởi được dẫn dụ ngay khi có tình huống trong hiện thực, thành bài học. Tác giả bài viết vụng này có một số trải nghiệm.

Một lần, cụ bà thâm thúy ở quê, khi chứng kiến những cảnh huống đau lòng do ghen tuông tạo nên, đã dẫn lời xưa: “Nhất hậu hôn, nhìn điền thổ” - chuyện ngoại tình với người đời còn hơn cả điều vốn sanh tử ở quê: tranh chấp đất đai. Khi chứng kiến cảnh đánh ghen đổ máu trước mắt, nghe lời xưa không  khác “thuyết minh” thực không có gì thấm thía hơn.

Một lần khác, thấy cảnh cháu ruột quá ư chăm chút tài sản dù những vật mọn, đến thái quá: suốt ngày lau chùi, hết lượt này  đến lượt khác khiến người ngoài khó chịu, từ chiếc xe đạp cùi bắp đến TV, ông cậu phán: “lấy của che người, ai lấy người che của”, thiệt đúng cảnh, hay. Lời xưa lan truyền như vậy, ở ngay buổi hôm nay.

Một cụ bà trải đời, sống qua mấy thời đoạn lịch sử, khi chia sẻ với hậu sinh, đã cảm khái  nói “quê còn, vinh mất” - một khái quát sâu xa và có từ xưa cũ. Một cụ khác nay đã quy tiên, nôm na nhắc nhở con cháu lẽ sống ở đời vốn đã được đúc kết từ lâu: “Thương người như thể thương thân, ghét người như thể vun phân cho người”. Bằng cách sinh động, hấp thu thành ngữ tục ngữ ca dao trong đời sống qua khẩu truyền như vậy thấm sâu nhớ kỹ có khi hơn hẳn kênh giáo khoa ở học đường, trẻ đôi khi học thuộc máy móc mà không thấm hết các tầng nghĩa sâu sắc bên trong.

Thành ngữ tục ngữ ca dao đã khá lâu trở thành đối tượng nghiên cứu trong các đề tài sau đại học, nhiều công trình biên soạn đồ sộ đã xuất bản công phu ở các thời kỳ cả hai miền Nam Bắc, nhưng với tác giả bài viết này, chính cách truyền miệng như đã dẫn dụ lại thấm thía, hấp thu sâu sắc hơn  khi đọc cách khó khăn các công trình đồ sộ kia. Có lẽ bởi lý do đơn giản: bây giờ khẩu truyền thành ngữ tục ngữ ca dao là đúng “cơ chế” của  ngày xưa, từ khởi nguồn những câu đúc kết ngắn gọn kinh nghiệm sống, triết  lý đạo đức ngay đời sống ra đời, hấp thu như vậy tự nhiên hơn chăng?

Chỉ biết rằng nghe một lần, không thể quên. 

Nguyễn Thành Công