Home »

Câu đối tết, một thú chơi thanh cao, trí tuệ - Lê Xuân

30/12/17
Đã từ lâu, cứ mỗi độ Xuân về, Tết đến người ta lại truyền nhau câu đối của Tú Xương:
        Thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ
 Cây nêu, tràng pháo, bánh chưng xanh.
Bây giờ, thời đại đã có nhiều đổi thay cả vật chất lẫn tinh thần, nên thịt mỡ  ít người ăn, cây nêu thì lác đác còn có ở một vài vùng nông thôn, và nhiều nhất là ở vùng đồng bào các dân tộc miền núi. Pháo thì tuyệt nhiên không còn nữa, theo lệnh cấm đốt pháo của Nhà nước. Chỉ còn thịnh hành nhất là bánh chưng xanh và dưa hành. Hai món đó không thể thiếu được đối với người miền Bắc mỗi khi Tết đến. Và câu đối mấy năm gần đây mới được phục hồi bằng lối viết thư pháp. Có câu đối bằng chữ Hán, chữ Nôm, chữ Quốc ngữ, chữ Anh được viết trên nhiều loại giấy, vải, đủ loại màu sắc, hoa văn theo yêu cầu của người mua.       
Câu đối là một thú chơi tao nhã về trí tuệ của nhiều bậc tao nhân mặc khách. Nó đã đi vào đời sống tinh thần của dân tộc ta từ xưa, trở thành một loại hình nghệ thuật được thể hiện trong văn chương, điêu khắc, trong nghi lễ, trang trí. Có người giữ một đôi câu đối như một báu vật trên đời, hoặc coi đó là của gia bảo. Trước đây trong nhà trường phong kiến, câu đối là một loại văn học cổ (thể câu đối), được dạy theo lối cử tử. Hình ảnh những Ông Đồ ngồi viết câu đối để bán trong những phiên chợ Tết đã được nhà thơ Vũ Đình Liên ghi lại:
Mỗi năm hoa đào nở
Lại thấy ông đồ già
                              Bày mực tàu giấy đỏ
                              Bên phố đông người qua.         
Tuỳ theo yêu cầu của người thuê viết mà người “bán” thứ chữ nghệ thuật này có thể trình bày theo lối “thảo” như rồng bay phượng múa, hoặc theo lối chữ “triện”, chữ “chân” vuông vức. Song, dù viết theo lối nào cũng phải đạt được những yêu cầu: hình thức đẹp, đúng luật, và nội dung câu đố phải có ý sâu sắc, kiểu ý tại ngôn ngoại. Câu đối phải cô đọng, phải thể hiện được bản lĩnh, trí tuệ của con người mới hay. Đó là sự nhanh trí, thông minh, sự hiểu biết sâu rộng, lịch lãm, khẩu khí của người ra vế đối và người đối. Người Việt Nam ta tự hào về những câu đối đi sứ của các quan, các trạng, các nhà thơ như: Giang Văn Minh, Mạc Đỉnh Chi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Trạng Quỳnh, Xiển Bột, Hồ Xuân Hương, Đoàn Thị Điểm… Không ai quên được câu đối đanh thép của Giang Văn Minh khi đi sứ nhà Minh. Vua Minh ra vế đối:          
Đồng trụ chí kim đài thượng lục (Cột đồng trụ đến nay rêu vẫn xanh), thì Giang Văn Minh dõng dạc đối lại ngay:        
Đằng giang tự cổ huyết do hồng (Sông Bạch Đằng từ xưa máu còn đỏ). Vế đối đã rất chỉnh về đối ý, đối lời, đối thanh, đối từ loại, màu sắc nhưng quan trọng hơn cả là nội dung của vế đối thể hiện được tinh thần tự hào dân tộc, truyền thống đánh giặc giữ nước của ông cha ta. Nó còn là lời nhắc nhở, cảnh tỉnh cho những kẻ nào có ý đồ lăm le xâm lược.      
Phần lớn câu đối được người có học sáng tác, nhưng trong dân gian, nhiều người bình dân đã Việt hoá câu đối, trong đó các yếu tố Hán Việt và thuần Việt xen kẽ nhau, hoặc có khi không còn yếu tố Hán Việt nữa. Ngay cả một số nho sĩ cũng theo khuynh hướng này để câu đối đến được với nhiều lớp người trong xã hội. Vua Lê Thánh Tông- chủ soái hội Tao Đàn, cũng đã viết một câu đối Tết bằng tiếng mẹ đẻ để tặng một bà chủ quán bán trầu, nước:
         Nếp giàu quen thói kình cơi, con cháu nương nhờ vì ấm,
         Việc nước ra tay chuyên bát, Bắc Nam đâu đấy lại hàng.
Còn bà chúa thơ Nôm  Hồ Xuân Hương thì có câu đối nổi tiếng, tuy còn vài từ Hán Việt:
Tối ba mươi khép cánh càn khôn, ních chặt lại kẻo ma vương bồng quỷ tới,
Sáng mồng một lỏng then tạo hoá, mở toang ra cho thiếu nữ rước xuân vào.
Câu đối của Trạng Quỳnh thì có ngôn nữ nôm na, tinh nghịch, biến ảo nhưng không kém phần thâm thuý, sắc sảo như:
                                 Trời sinh ông Tú Cát
                                 Đất nứt con bọ hung.
 Hoặc:         Miệng nhà quan có gang có thép
                    Đồ nhà khó vừa nhọ vừa thâm.
Cấu trúc tu từ của câu đối có khi dùng từ đồng âm thuần Việt như: Ruồi đậu mâm xôi đậu/ Kiến bò đĩa thịt bò. Hoặc có khi là những từ Việt đồng âm xen lẫn từ Hán như câu đối có vế ra của Đoàn Thị Điểm, và vế đối của Trạng Quỳnh:
                Cây xương rồng, trồng đất rắn, long vẫn hoàn long.
                Quả dưa chuột, tuột thẳng gang, thử chơi thì thử.
Có những câu đối dân gian sử dụng vần lưng, có sự hoà thanh bằng - trắc nhịp nhàng, đọc lên nghe sướng tai:
Con cóc leo cây vọng cách, nó rơi xuống cọc, nó cạch đến già,
Chim công đi qua chùa Kênh, chim nghe tiếng cồng, chim kềnh cổ lại.
Đây là câu đối dán chuồng heo (lợn) mà Nguyễn Khuyến viết để đùa anh trưởng tràng, chỉ dùng có hai chữ Hán là “trưởng” và “tràng”:
              Trưởng trưởng, tràng tràng, tràng trưởng trưởng.
              Tràng tràng, trưởng trưởng, trưởng tràng tràng.
(Nghĩa là: Lớn lớn, dài dài, dài lớn lớn/ Dài dài, lớn lớn, lớn dài dài). Mong cho heo chóng lớn như thế quả là điều đáng mừng trong năm mới. Nhưng cái sâu cay, nhớ đời đối với anh trưởng tràng là Nguyễn Khuyến đã chỉ ra cái “con heo” ẩn dụ của anh nó khác thường (!) Ông còn có câu đối làm hộ cho vợ người thợ nhuộm khóc chồng, có đủ màu sắc chỉ việc nhuộm vải:
 Thiếp từ thuở lá thắm xe duyên, khi vận tía, lúc cơn đen, điều dại điều  khôn nhờ bố đỏ.
Chàng ở dưới suối vàng nghĩ lại, vợ má hồng, con răng trắng, tím gan tím ruột với trời xanh.
Nhà thơ Nguyễn Công Trứ hồi chưa vinh hiển, đã có câu đối tết than thở cảnh nghèo:
Chiều ba mươi, nợ réo tít mù, co cẳng đạp thằng Bần ra cửa.
Sáng mồng một, rượu tràn quý tị, giơ tay bồng ông Phúc vào nhà.      
Ngày nay trên các báo Tết, phần lớn đều có đăng câu đối. Những câu đối ấy luôn gắn liền với hình ảnh của một trong 12 con giáp (Tí, Sửu, Dần, Mão, Thìn, Tỵ, Ngọ, Mùi, Thân, Dậu, Tuất, Hợi), hay gắn với nhiệm vụ của mỗi ngành, mỗi nghề. Có câu đối mừng Đảng, mừng Xuân, có câu đối ước mơ một điều tốt đẹp và xua đi những thói hư tật xấu, những tiêu cực trong xã hội. Nhiều nơi còn tổ chức thi câu đối trong hội báo Xuân. Nhưng cũng có những kẻ vì hám tiền, chữ nghĩa nông cạn, vốn chữ Hán, chữ Anh bập bẹ, chữ quốc ngữ viết như giun dế, không hiểu về luật lệ câu đối cũng bày mực tàu, kim nhũ, với đủ giấy, xanh, đỏ, tím, vàng loè loẹt để lừa thiên hạ. Qủa là phản mỹ cảm, điếc không sợ súng, đã bôi nhọ một thú chơi thanh tao của ông cha xưa.      
Ngày xuân, nâng ly rượu nhâm nhi cùng cái hay, cái đẹp của câu đối, biết bao điều thú vị về nhân tình thế thái, xã hội và con người, hiện tại và tương lai phơi phới hiện về, nâng cao hồn ta, trí ta vươn tới bao điều Chân, Thiện, Mỹ. Thưởng thức vẻ đẹp của câu đối, ta như được uống thêm một liều thuốc quý bồi dưỡng tâm hồn, trí tuệ.

Lê Xuân

© Tác giả giữ bản quyền. Vui lòng ghi rõ nguồn Bông Tràm sử dụng lại nội dung này.
Chuyên mục: ,

Comments[ 0 ]


Đăng nhận xét