Nét văn hóa đặc trưng Nam Bộ trong “Hương rừng Cà Mau” của Sơn Nam - Trần Thanh Xem

Sơn Nam tên thật là Phạm Minh Tài. Ông sinh ngày 11 tháng 12 năm 1926, sống tại làng Đông Thái, huyện Gò Quao, tỉnh Rạch Giá (nay thuộc tỉnh Kiên Giang). Mảnh đất quê hương mênh mông sông nước của vùng đồng bằng sông Cửu Long đã nuôi dưỡng con người và tâm hồn Sơn Nam, trở thành nguồn cảm hứng chủ đạo cho ngòi bút sáng tác sau này của ông. Nói đến văn hóa, chúng ta không thể không nhắc dến lối sống, sinh hoạt của người dân Nam Bộ. Nó được thể hiện khá rõ nét trong tác phẩm Hương rừng Cà Mau. Hương rừng Cà Mau là tập truyện thú vị, hấp dẫn đưa chúng ta khám phá nét văn hóa độc đáo của cư dân Nam Bộ trong buổi đầu khai hoang, mở cõi. Khi thưởng thức tác phẩm, người đọc như lắng đọng tâm hồn mình để nghe âm vang bước chân ông cha vọng về từ quá khứ qua những trang viết mộc mạc, mang đậm dấu ấn phương ngữ miền Nam.

 

Dấu ấn thời khai phá

Ở Hương rừng Cà mau, văn hóa Nam Bộ được thể hiện qua quá trình khai khẩn đất hoang đầy gian khó của người dân tứ chiếng. Nam Bộ xưa kia là nơi hoang vu, rừng thiêng nước độc và con người khó có thể sống ở nơi này. Ruộng Lò Bom đã giải thích thời kì người dân đi khai hoang mở cõi ở Nam Bộ:

“Đất này hoang vu từ hồi tạo thiên lập địa. Nghe đâu ông Mạc Cửu tới khai khẩn vùng Hà Tiên nhưng ổng ưa ở vùng biển để lập chợ mua bán, lập sòng bạc. Ruộng bỏ hoang. Thế là ông Mạc Cửu tiêu tan sự nghiệp. Chợ Hà Tiên lần lần sụp đổ. Ông Mạc Cửu ở bên Tàu qua, đem theo nhiều quân sư quạt mo nhưng chẳng ai chú ý đến chuyện làm ruộng. Họ chê đất này ngập lụt. Họ dòm đất này rồi uống rượu, ngâm thơ, bày đặt đủ điều lăng nhăng. Đất này giáp mí với cái Đông Hồ. Nghe đâu, mấy ông Tàu nói rằng ở Đông Hồ, ban đêm có tiên hiện xuống… Ông Mạc Cửu bất tài, không khai nổi xứ này. Rồi tới trào này: Tây lắc đầu, chẳng biết thế nào để lập làng lập xóm. Bác vật Tây chê đất này phèn, ngập lụt, khó khăn, thiếu kênh rạch, muỗi mòng. Mấy ông điền chủ không thèm khai khẩn, sợ tốn tiền đóng thuế mà chẳng thâu được huê lợi…”.

Duy chỉ có Tư Cồ làm được ruộng ở xứ đất ngập phèn. Anh ta cầm cây dao dài, nhảy xuống nước ngang cổ phát cỏ, rồi về. Đó là kiểu làm ruộng Lò Bom, trồng lúa Xom Mà Ca. Đợi khi nước xuống, giữa tháng Hai, tháng Ba nắng cháy khô cỏ. Vợ chồng Tư Cồ trở lại đốt cỏ gieo lúa giống, loại lúa Xom Mà Ca từ lúc gieo đến lúc trổ là bốn tháng, rồi lúa chín thu hoạch. Xong rồi đi nơi khác làm. Anh ta bám lấy nghề và cùng vợ khai khẩn vùng đất hoang ngập phèn này.

Hai Cờ Đỏ kể về hành trình mở cõi phương Nam của vua Gia Long, để thấy hai nghề dễ sinh sống nhất của những người đi khai phá đất mới là phá rừng lấy củi, chài lưới bắt cá dưới sông: “Số là xưa kia… Gia Long bị Tây Sơn rượt, ngài phải dùng ghe biển mà chạy từ Cà Mau ra Phú Quốc… Gia Long nói xứ Nam Kỳ này không có núi cao, không có sông sâu. Còn đất phù sa thì dở quá, vô dụng. Đến đỗi móc đất lên nắn con tu hú để thổi cũng không kêu. Duy chỉ có hai nghề phá sơn lâm, đâm hà bá giả là dễ làm ăn. Nhưng lưới trời lồng lộng không ai chạy khỏi: phá rừng, chài cá khiến con người phải nghèo mạt…” (Nhứt phá sơm lâm). Khai thác nguồn thiên nhiên sẵn có, nhưng người dân ở đây vẫn nghèo hoàn nghèo, đó là nghề đốn củi, chài cá. Câu “Nhứt phá sơn lâm, nhì đâm hà bá” vẫn còn lưu truyền đến ngày nay.

Khi khai phá đất hoang, người dân biết làm đường để đi lại cho thuận tiện, xẻ kinh để có đường lưu thông chở lúa từ ngoài đồng về: “Về mặt khai phá đất hoang, giúp đỡ dân chúng thì ông cai tổng Trần Hanh đã ghi thêm vài nét hơi đậm trên bản đồ xóm Cù Là. Ông mướn người đào kinh, xẻ ngang thửa ruộng, giúp tá điền chở lúa dễ dàng từ đồng ruộng đến lẫm lúa: đó là kinh thầy Cai Hanh. Lại còn con lộ gọi nôm na là lộ thầy Cai Hanh…” (Xóm Cù Là). Tên của con kinh mang tên người đứng ra làm nó và in đậm di tích cho đến ngày nay.

Dấu ấn của con người đến Nam Bộ mở đất hiện vẫn còn lưu dấu, nhắc chúng ta nhớ đến công lao của cha ông là những người đầu tiên đặt chân đến nơi này khai phá, để hôm nay thành vùng đất phù sa màu mỡ, vun đắp cho ruộng đồng cây trái xanh tươi trù phú.

 

Khai thác nguồn lợi ở rừng U Minh

Nguồn lợi thiên nhiên sẵn có trong rừng U Minh là vô số. Con người đến đây bắt đầu săn khỉ và cọp. Ông Hai Khị kể: “Xưa kia, thời ông Mạc Thiên Tứ (con của Mạc Cửu), một người Trung Hoa tị nạn ở Việt Nam vùng chợ Hà Tiên thì sung túc nhưng rừng U Minh còn sầm uất, khỉ sống từng bầy đôi ba chục con. Người Việt Nam đến rừng U Minh để tìm huê lợi thiên nhiên. Họ chê cá tôm vì cá tôm bán rẻ giá hơn cọp và khỉ. Bấy giờ, cọp, khỉ và rừng rậm nuôi dưỡng cho nhau. Khỉ ăn trái rừng, lớn lên khỉ làm mồi cho cọp, cây sanh trái làm thức ăn cho khỉ… Cách đây một trăm năm, ông Cai Thoại đến U Minh, ra tài đánh cọp. Cọp chết quá nhiều hoặc chạy trốn về phía núi Tà Lơn, bên Cao Miên… Hết cọp, khỉ sống hoài trở thành chúa sơn lâm… nhưng may quá, người Việt Nam đến rừng U Minh, tìm cách để bắt khỉ… Họ bán khỉ qua bên Tàu, bán cái “tinh túy” của con khỉ… bày cách nấu khỉ làm thuốc cao… bổ về đường khí huyết… sống dai, ngừa bịnh sốt rét rừng, sanh con đẻ cháu nhiều hơn thiên hạ…” (Cao khỉ U Minh). Nấu cao khỉ giờ trở thành chuyện đời xưa kể lại cho con cháu nghe chơi.

Hết thời oanh liệt nói về chuyện cọp ở U Minh, làm sao con người chiến thắng được cọp, để họ sống yên ở nơi cọp đang ngự trị: “Truyện đời xưa của Trương Vĩnh Ký có nhắc lại câu chuyện cọp ở Gò Quao. Cọp đi dạo xuống bãi sông tìm mồi, rủi bị kẹt đuôi trong bụi dừa nước… Rõ ràng thời ấy cọp quá lộng hành dám bỏ rừng sâu, bén mảng đến các xóm nhà sát mé sông, nơi mà chúng bị cô lập, thất thế nhứt. Ông cha ta đã đánh đuổi lũ cọp ấy như thế nào? Có người đáp: nhờ các thầy giỏi võ, chuyên môn đánh cọp xuất thân ở các trường võ Quảng Nam, Quảng Ngãi. Gặp lúc nước nhà loạn lạc, các thầy chạy vào vùng Cà Mau mà ẩn lánh. Võ nghệ của các thầy quá đỗi cao cường, gặp cọp là rượt bắt lại, nắm gáy đè xuống, nện vào lưng cọp những quả đấm thôi sơn chẳng khác nào chúng ta ngày nay đánh một con mèo hoặc một con chó con… Sự thật ra sao?”.

   Sợ nhất là cọp vào nhà nên bà con xây hàng rào chung quanh nhà, có khi rình bắt người, nên họ đốn tre tầm vông vạt nhọn để khi gặp cọp thì đánh trống lên, cả xóm xách tầm vông tới nghinh chiến, nhưng thất bại. Về sau, có người gài bẫy được một ông cọp, họ đút mũi tầm vông vô miệng cọp để đâm, dè đâu, cọp nhai nát như mình ăn mía. Làm thế nào để đánh cọp đến nỗi không còn sót một con. Dân xóm bày đặt cất miễu thờ cọp. Đó là ngụ ý: “Chúng tôi là người làm ăn, không dám đả động tới ông, xin ông cứ ở trong rừng để chúng tôi được yên ổn!”. Cất miếu xong, chạng vạng có người tới đốt nhang. Mấy hôm đầu, ông cọp đi vòng quanh miếu, đứng nhìn nhang rồi về. Bữa sau đem ra cúng một cái đầu heo rừng. Cọp mừng lắm. Từ đó xóm giềng được yên.

Nhưng dân miệt trên xuống đây khai khẩn ngày thêm đông. Đất giữa đồng khai thác hết. Bấy giờ chỉ còn đất rừng sát mé sông, nơi cọp ở. Đó là hồi nguy nan nhất cho dân mình và cũng cho cọp. Nhiều người làm gan cất nhà sát mé rừng. Ban đầu, đôi ba nhà, sau, năm mười nhà. Họ thấy ở gần rừng mé sông tuy là nguy hiểm nhưng có nhiều huê lợi khác: ăn ong, làm rẫy. Lúc này, nhiều người chết vì đi một mình vô rừng bị cọp chụp bất thình lình. Học sắm mác thông, thứ có cán dài để ứng phó. Nhưng ở chỗ rừng dày, con người khó bề xoay trở đủ thế. Thời thế tạo anh hùng. Bận đó, ông thầy Râu có đứa con gai bị cọp vồ. Tức mình ông cầm mác rượt theo tận giữa rừng, chém cọp rớt một cẳng. Kinh nghiệm là không nên đánh cọp nơi chật chội, tư bề có cây cối. Cọp sợ người. Bằng cớ là ở giữa đồng trống, mình cầm mác thét lớn là cọp chạy mất. Rạch Cái Bần không còn cọp nữa. Lần hồi, ghe xuồng đi thông thương ngày đêm từ ngọn Cái Cau đến vàm sông Cái Lớn.

Trong quá trình khai khẩn đất hoang rừng rậm, người dân Nam Bộ biết tự chế tạo ra các loại thuốc để chinh phục rắn và chữa rắn cắn: “Ba thằng Lợi nổi danh hơn các thầy rắn. Thuốc của ba nó vò viên sẵn, khỏi tốn thời giờ tìm kiếm. Thuốc ấy mạnh lắm, trừ tuyệt nọc, nghĩa là một hai năm sau đi nữa, bệnh nhơn không cảm thấy nhức xương sống khi lập đông trở về. Phi thường nhất là có toa thuốc khi thoa vào tay, rắn không bao giờ dám mổ” (Cây huê xà).

Mật ong là nguồn thiên nhiên sẵn có. Ong hút mật từ bông tràm bạt ngàn trong rừng U Minh. Người dân biết làm kèo gác tổ ong trong rừng tràm để lấy mật: “Hương rừng ngào ngạt, mùi hương xa lạ nhưng rất quen thuộc…Rừng cơ hồ không còn chiếc lá nào cả! Trên hàng vạn nhánh to nhánh nhỏ, bàn tay thần nào rắc lấm tấm hàng hà sa số đợt bông gòn, không phải riêng trước mặt mà khắp các tứ phía. Rừng sáng lạng, ai dám nói rừng là âm u? Bông kết oằn sai, mịn màng, trắng tuyết; đài, cánh đâu không thấy chỉ thấy toàn là nhụy ngọt”. Đó là rừng tràm: “Muôn ngàn hũ mật ong của trời ban xuống cho trần gian còn treo lủng lẳng như mù sương trên nửa lừng đó. Hửi vô thì say. Say thì không tỉnh được. Có người toan dùng nó mà luyện thuốc trường sinh, từ trăm năm nay…” (Hương rừng). Hương rừng, hương của mật ngọt làm quà tặng làm thức ăn và thuốc rất quý hiếm cho con người.

Tháng Chạp chim về cũng ghi dấu thời kì con người khai phá đất hoang, săn bắt chim thú. Chim là nguồn lợi lớn đối với con người ở đây nhưng nhiều khi con người khai thác quá đáng dẫn đến chim ngày một ít đi và có nguy cơ bị tuyệt chủng. “Vùng Rạch Giá, Hà Tiên nổi danh là nơi tập hợp nhiều sân chim, của trời đất dành riêng cho. Từ vàm đến ngọn sông Cái Lớn, bao nhiêu là sân: sân Cái Nước, sân Thầy Quơn, sân Thứ Nhứt… Đó là chưa kể mấy sân ở giữa rừng mà chưa ai bước tới. Từng vùng rộng chừng mười ngàn thước vuông, tụ tập hàng vạn con chim lớn. Chúng nó sanh sôi nảy nở, tạo lập một thế giới riêng biệt náo nhiệt, ở khắp nhành cây và mặt đất”. Dân chúng kéo đến nơi này bắt chim nhổ lông bán cho ghe buôn từ Hải Nam đến, họ mua về để kết quạt. Có thể chia làm hai loại chim, thứ làm ổ trên cây và thứ làm ổ trên mặt đất: “Đất hoang, rừng rậm lần lần được khai thác ở Kiên Giang. Vì động đất động rừng, chim bay đi, bỏ sân cũ. Chúng bị tiêu diệt lần lần. Vài con chim còn nhớ sân cũ, hằng năm cứ tháng Chạp là bay về. Như con chim già sói này trở về rạch Đường Sân”.

Gần Tết, năm nào con chim già sói kia cũng bay về vùng Rạch Giá - Hà Tiên này mà trông ngóng bao đồng loại của mình bị vặt lông ở đây. Ông Tư cũng mang mối hoài cảm với con chim nọ nên ông và con chim kia dường như có một sợi dây tình cảm vô hình nào đó. Tình cảm của ông Tư đối với con chim kia là tình bằng hữu, cũng mang nỗi tiếc nuối, ngậm ngùi khi con người tàn sát biết bao loài chim: “Ông Tư nhìn nó. Có lẽ ông nghĩ đến phận mình mà nảy sinh ra bao mối cảm hoài. Trong con tim già, qua thời gian, giờ đây chắc chắn đã lắng xuống hết hung bạo của thời xuân xanh của ông và của đất nước hoang vu. Giữa ông và con chim nọ không oán không thù. Biển lặng sau cơn giông tố. Đây là Bá Nha với Tử Kỳ cảm thông nhau. Cầu cho ông Tư với con chim già sói được sống lâu hơn trăm tuổi!”. Nhà văn tự hào về đất nước mình trong buổi đầu khai phá: “Hiên ngang thay! Đẹp đẽ thay! Hỡi người Việt đầu tiên đến vùng Kiên Giang hưởng ơn Trời lộc Nước mà khai phá miền Nam…”.

Người dân đến U Minh ngoài phá rừng, bắt cá, họ còn biết phát cỏ trồng lúa. Dấu ấn lúa nước đã để lại cho người Nam Bộ cho đến ngày nay. Nhưng trên đường khai phá đất hoang, nhiều người sinh làm biếng, muốn tìm nghề khác làm ăn có lợi hơn, Họ quên đi cây lúa: “Khi xưa người dân phá rừng mở nước, họ làm lụng suốt ngày quên ăn cơm, cứ mỗi cây phảng nặng một yến. Bây giờ chỉ phát một buổi mà cây phảng sụt xuống còn năm cân mà lắm người than mệt! Người dạy đạo phát cỏ thì lo tiền bạc rượu thịt. Nghề làm ruộng lần lần bị cạnh tranh: nhiều nông phu tay cầm phảng nhưng trong bụng nghĩ tới việc ra chốn thiềng thị, tìm phương kế khác làm ăn có lợi hơn…” (Đóng gông ông thầy Quít). Ông thầy Quít khuyên mọi người hãy giữ gìn nghề nông và bám lấy với nghề mới có hạt cơm ta ăn: “Ráng sức giữ lấy nghề nông”.

Ngày xưa để có gạo ăn, người ta giã lúa thành gạo, đó là một quá trình lao động cực nhọc. Để đỡ cực khổ hơn, người ta xay lúa tạo thành gạo. Ông Năm xay lúa từ ngoài hòn Cổ Tron vào Rạch Giá xay lúa mướn: “Cái ông già này mới cừ khôi, đứng xay từ hừng sáng đến mười giờ đêm mà không nghỉ tay, sắc mặt luôn tươi rói. Bất chấp tết nhứt, ông ra nghề từ bữa mùng bốn, xay lúa ròng rã tới hôm nay, ai cần thì cứ gọi ông đến cho vui nhà vui cửa” (Ông già xay lúa). Sau đó, người ta biết tạo ra cối xay gạo nhanh hơn, rút ngắn thời gian hơn để tạo ra hạt gạo. Xay lúa đã trở thành nghề của người dân để kiếm ra tiền bên cạnh việc phát rẫy, trồng lúa, đốn củi… 

 

Mùa nước nổi ở An Giang

Thân phận con người biết về đâu giữa biển nước mênh mông. Lão Bích đang trong cơn hấp hối, chờ chết, mà chiếc ghe của lão đang ở giữa đồng không mông quạnh, bốn bề là nước, mặt trời lại sắp lặn. Thằng Kìm con trai lão đang cố sức bơi để tìm thấy nóc nhà của ai đó trong biển nước: “Nước chảy hăng, tràn lan từ bờ sông Hậu sang vịnh Xiêm La, chảy mãi về hướng Tây. Nó thắc mắc: nước ở đâu mà nhiều quá, ngập đồng ruộng, sâu cỡ hai thước, mênh mông không bờ bến như biển khơi… Đây là vùng ruộng sạ thuộc tỉnh Long Xuyên. Hằng năm, nước lên vài tháng rồi giựt xuống… Bờ bến ở tận chân trời, nước tuy cạn nhưng có thể giết người, nạn nhơn dầu lội giỏi, vượt năm bày ngàn thước cũng không tìm thấy một căn nhà sàn, một ngọn tre mà nương tựa”.

Ba thằng Kìm chết, nó biết nương nhờ ai để chôn ba nó. Cũng may, nó gặp người đi len trâu chỉ dẫn nó đến nhà ông Hai Tích chỉ còn là “căn chòi lú trên mặt nước” giúp dùm. Tới nhà ông Hai Tích, nó thuật lại hoàn cảnh của cha nó. Tâm trí nó luôn tự hỏi: “Chôn cha nó ở đâu? Làm sao mà chôn?”. Đoán được vẻ lo âu sợ hãi đó, ông Hai Tích ngập ngừng: “Nói chôn cho đúng tục lệ chớ đất ở đâu mà chôn? Tứ bề là nước. Có hai cách: một là xóc cây tréo ở giữa đồng rồi treo lên mặt nước, chờ khi nước giựt mới đem chôn lại đất. Như vậy mất công lắm, diều quạ hoành hành. Cho bằng bỏ xác lại rồi dằn cây dằn đá mà neo dưới đáy ruộng…”. Ông Hai lấy nóp gói xác ba thằng Kìm, hai ông bà lụm khụm khiêng xuống xuồng cái thớt trên của cái cối xay cũ… “Cả mặt nước giờ đây hiển hiện như con ác thú khổng lồ há miệng ra nuốt trọn thân xác cha nó rồi ngậm miệng lại, giận dữ vì chưa no”. Hai ông bà cầu siêu cho linh hồn người bạc mạng. Tội nghiệp cho thân nó đơn chiếc mà còn gặp cảnh này (Một cuộc bể dâu).

Mùa len trâu là một cảnh đặc trưng của vùng nước nổi. Mùa nước nổi tháng chín, tháng mười ở An Giang đâu đâu cũng biển trời nước mênh mông. Thời tiết khắc nghiệt: trời mưa, nước dưới sông dâng cao rồi đến mùa hạn. Năm nào cũng vậy, cứ mùa nước lũ, thì người dân di cư “len” những đàn trâu đi nơi khác cao ráo hơn - vùng Ba Thê, Bảy Núi kiếm cỏ ăn. Nước xuống lại đem về. Những người đi len trâu, trong đó có thằng Nhi con chú Tư nhiễm nhiều tật xấu nhưng ít ra nó cũng lớn khôn, nghe thấy được nhiều việc mà ở nhà nó không nghe thấy như kinh nghiệm len trâu của ba nó thời xưa: “Chăn trâu còn khó hơn điều binh khiển tướng. Đời xưa, nhiều người nhờ lúc nhỏ chăn trâu mà tới lớn được làm vua. Con nít chăn trâu ca hát nghe bậy bạ nhưng nhiều khi linh nghiệm như sấm truyền, đoán đúng những chuyện quốc sự… Từ Ba Thê cả bầy trâu len qua miệt Bảy Núi. Oai vệ lắm kìa! Voi đi một lần đôi ba chục con là cùng, cọp đi hai ba con là nhiều, cảnh đó ở miệt rừng ai cũng thấy. Đằng này, trâu lội nước năm ba trăm con, đen đầu, đặc nước. Kiếm bạc trăm dễ chứ muốn thấy được cảnh đó không phải dễ, giống như hồi thiên hạ sơ khai, càn khôn hỗn độn…”. 

 

Đặc sắc lời ca tiếng hát

Vùng đất Nam Bộ lúc ấy còn hoang vu, nhiều sấu cọp, lại có một gánh hát bội về phục vụ bà con. Họ mời gánh hát bội ở miệt Vũng Liêm về hát, trước mua vui sau làm nghĩa. Mỗi nhà đóng góp tùy hỷ để nuôi anh em gánh hát. Hát bội ban đêm mới vui vì ban ngày người dân bận công việc đồng áng. Họ sợ cọp ăn thịt người, ông kỳ lão trong xóm nói vui: “Phen này, mình mời cọp và sấu tới coi hát với mình cho vui luôn thể”. Xóm Khoen Tà Tưng bấy giờ chỉ mới có hơn hai mươi căn chòi lá. Bà con đốn tràm để xây rạp hát: cất một cái nhà sàn giữa sông, theo kiểu ba căn hai chái. Ba căn giữa dùng làm sân khấu, hai chái dùng để đào kép ăn ở nấu cơm. Đêm hát ra mắt, vui quá đỗi là vui. Họ hát tuồng xưa tích cũ, đào kép áo mão xanh đỏ, kèn trống thùng thùng. Hát riết tuồng cũ rồi người dân cũng sinh chán, đoàn hát dời tới chỗ khác. Gánh hát ra đi, họ rã gánh lần lần, lưu lại khắp trong vùng hoang vu này nhiều chuyện hay hay. Dân xóm Khoen Tà Tưng bị ảnh hưởng của họ đậm quá! Mấy đứa con nít chăn trâu nhái giọng hát bội, thét lên inh ỏi ngoài đồng: “Muôn tâu bệ hạ! Muốn yên nhà lợi nước, nên trồng đước với dà. Mai sau có hư cửa hại nhà, đốn nó làm kèo cột…”

 Trong Hương rừng Cà Mau, Sơn Nam nhắc tới ca vọng cổ. Đó là một nét đặc sắc của dân tộc. Những câu vọng cổ hát lên thắm đượm tình yêu quê hương đất nước, yêu con người. Họ có thể hát lúc lao động mệt nhọc hay những lúc rảnh rỗi: “Mỗi mùa, thay vì dành ba chục ngày để phát cỏ, giờ đây nhờ phép nhiệm màu của thầy Quít, họ chỉ cần ra sức bốn năm ngày là xong chuyện. Mấy mươi ngày còn lại, họ tha hồ đờn ca vọng cổ” (Đóng gông ông thầy Quít). Đấy, họ lao động trong môi trường nguy hiểm giữa rừng sâu hay những lúc rảnh rỗi, âm vang tiếng hát câu hò làm họ vơi đi nỗi mệt nhọc và lo sợ, giúp họ có niềm tin hơn trong cuộc sống.

Một cuộc hội ngộ của ba người A Lẩu, Tư Đờn và Hai Lượng không gặp thời vận nhưng trong họ luôn nuôi chí anh hùng. Họ đờn ca là để tìm quên hiện thực của đất nước. Trong những lời ca ấy chất chứa biết bao nỗi buồn đau khi Tây chiếm đóng tới những nơi xa xôi hẻo lánh như xứ này: “Bây giờ, anh đờn tôi hát nghe vui hơn. Nói thiệt với anh, nghe tin rừng này sắp làm “cúp” tôi buồn quá. Chim chóc hết chỗ ở. Rùa rắn cũng phải lui. Chim với rắn vốn là bạn bè của mình bấy lâu nay. Tôi mới đặt một bài “Xuân tình” để làm kỷ niệm. Tựa là “Thượng điểu, hạ cầm”. Mình kể sơ sơ nghe chơi cho con nít nó biết, không dám nói chen thêm chuyện quốc sự, Tây nghe được rầy chết… Anh nhịp đi. Xuân tình lớp một. Tôi vô” (Hội ngộ bến Tầm Dương). Phải chăng, những con người này thất bại trong làm ăn nhưng không hề thất chí. Chí anh hùng vẫn trôi chảy trong dòng máu của dân tộc Việt Nam yêu nước trước cảnh đất nước có ngoại xâm.

Giữa miệt vườn sông nước chợ Vàm lại vang vọng một giọng hò ngọt ngào truyền cảm gợi con người xuôi về quá khứ thời dân ta đi khai hoang mở cõi Nam Bộ. Không ai biết lý lịch của giọng hò đó. Con Bảy đưa đò, chỉ biết rằng cô ta từ Cần Thơ xuống gặt mướn, rồi mùa không về xứ mà cất nhà ở đây luôn. Năm sau mẹ già bệnh mà chết, con Bảy sống một mình và làm nghề chèo đò đưa khách qua sông: “Có qua đây, dầu vô tình đến cách mấy đi nữa họ cũng phải chú ý đến một cái tên, hay nói đúng hơn là một giọng hát: giọng hát của con Bảy đưa đò. Nó xa lạ nhưng quen thân, ấm áp. Khi cất lên thì nó cao hơn tầm bay bổng của con cò, con vạc, cao vút tận mấy vì sao lấp lánh, giọng ấy lúc buông trầm xuống thì như hơi gió xao động cả dòng sông, chuyển rung mặt nước dẫu khi thuyền đã xa khuất. Nó trở thành một lớp mù sương mờ ảo che lấp bóng dáng người hát. Khách ngẩn ngơ nhìn theo không còn thấy gì nữa, tâm trí bâng khuâng giữa cảnh sông rạch âm u” (Con Bảy đưa đò).

 

Đời sống tâm linh của các dân tộc

Trong văn hóa của những con người tứ xứ về phương Nam lập nghiệp, do điều kiện lịch sử nên dần hình thanh một nền văn hóa rất riêng của Nam Bộ. Trong đó, chúng ta phải kể đến lễ hội, tập quán và tín ngưỡng. Vùng đất Nam Bộ trong quá trình khai hoang mở cõi có sự giao thoa văn hóa của các dân tộc đến đây sinh sống: Kinh, Khmer, Hoa và Chăm. Lễ hội, tập quán, tín ngưỡng trở thành nét văn hóa đặc sắc vùng sông nước Nam Bộ.

Nói về văn hóa Khmer, một trong những lễ hội được tổ chức hàng năm là Ooc-om-bok. Thời điểm tổ chức lễ hội này là lúc thời tiết bắt đầu sang mùa khô, lúa ngoài đồng chớm chín. Lễ hội có ý nghĩa tạ ơn Thần Mặt trăng và cầu mong điều lành, may mắn; cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, nhà nhà ấm no hạnh phúc. Lễ cúng trăng vào tối ngày 14 tháng 10 (âm lịch), thời gian hành lễ trước khi mặt trăng lên đến đỉnh đầu.

Theo phong tục cổ truyền của người Khmer, ngày hôm sau lễ cúng trăng (15/10) là tục đua ghe ngo. “Biết rằng đem đua ghe ngo của nhà chùa để đua ăn mừng cho ngày lễ của Tây là khó xử, nhưng cũng phải tham dự. Sáng hôm sau cụ Lục đích thân đọc kinh làm phép cho ghe ngo. Ghe đẩy xuống nước để tập dợt, bao nhiêu trai tráng hò reo vang dậy như lân thấy pháo. Chiếc ghe ngo phóng từng bực rồi nổi lên cao khỏi mặt nước. Mấy hôm sau, lúc đua, cụ Lục ở nhà đọc kinh lâm râm. Ngoài sông Cái Lớn hai chiếc ghe ngo biến thành hai con rắn thần bay trên mặt nước. Phó hương quản Hem vội chụp lấy cây dầm nhỏ, nâng lên cao, bơi trên gió như thu hút cả sức mạnh của trời, của đất. Ghe vượt qua. Chiều hôm đó, tiếng hát vang dậy, tiếng cồn nhịp nhàng đưa đến ngày một gần. Lục cụ đoán đó là điềm chiến thắng. Cụ rửa mặt, lên chùa thắp nhang để tạ ơn đức bên trên. Cuộc đua chiến thắng, được tặng phần thưởng nhưng Lục cụ không nói nửa tiếng, nuốt nước miếng như cố nén chút gì tủi nhục, xót xa cho thân phận của người dân mất nước”.

Không ai thấy con ma như thế nào, nhưng người dân Nam Bộ vẫn tin tưởng vong hồn người chết vẫn còn phảng phất đâu đây trong quá trình mở cõi. Lão Từ Thông và thằng Tặc - cháu của lão và “tôi” có dịp ra Hòn Tre dạo bãi biển câu cá, uống rượu dưới bóng trăng, để có dịp thoát trần, sống xa vòng danh lợi như tám ông “hiền” ở rừng trúc. Trong lúc nửa mê nửa tỉnh: “Tôi thấy một người con gái khá đẹp, mặc áo lụa bạch nhảy vào khoan ghe… Mặt biển vẫn xao động, sát mũi ghe. Ánh trăng sáng lóng lánh như tâm gương bể ra hàng trăm mảnh vụn nát. Tôi thấy rõ ràng một kép hát bội đang nhô đầu khỏi mặt biển, đầu đội mũ dắt lông trĩ, râu hùm hàm én, tay hươi gươm”. Đêm đó, cả ba người gặp lão chủ hang hiện về uống rượu cùng. Bị lão chủ hang hù dọa, ai nấy cũng đều sợ. Hôm sau lão Từ Thông giải thích: “Ông lão chủ hang… vốn hiền lành. Từ hồi bảy tám chục năm trước, mấy người đánh lưới thường gặp ông ta, cũng tại hang Cây Gừa này! Chú em tin rằng thế gian này có ma không? Hồi đêm hôm, mình bị ma nhát đó!”. Và “tôi bắt đầu tin rằng ở đầu gánh cuối bãi… có thể có ma nhát! Nhưng loại ma đó hiền hậu, nên thơ lắm. Đồng bào địa phương giữ mãi dấu ấn xưa, mơ màng vì nó gắn bó với việc mở nước đầy gian lao” (Hai con cá).

“Giặc Tây đến, chúng đóng binh ở ngoài huyện Kiên Giang. Binh sĩ của ông Nguyễn Trung Trực lén kéo về Châu Thành để công kích. Dân chúng nghe tiếng súng, nửa mừng nửa sợ. Tới một đêm đó, nhiều loạt súng nổ chát chúa ngay đầu xóm, tại Đìa Gừa. Không ai dám bước khỏi nhà. Họ đoán rằng có người bị giết và tiếng súng sát nhơn nọ là của Tây. Từ đó đêm nào đêm nấy giống nhau… Nước dưới đìa lần lần đen ngầu, hôi tanh… họ cúi đầu lầm thầm đọc kinh vãn sanh, cầu nguyện cho người quá cố… Lâu quá rồi! Thiên hạ chết oan! Cả xóm chết giống nhau. Không một người khóc, không một miếng khăn tang. Cả tháng sau, quạ còn bay đen trời như tàn nhà cháy…”. Mọi người đồn đại rằng Gò Mả Lạn có ma. Ông Tư Đạt thấy ma, hồn ma ông già năm xưa hiện về kêu ông: “Phải cúng kiến chớ! Có thịt ăn thịt. Có muối ăn muối. Rồi cất nhà cho bà con mày ở. Nhớ thắp nhang”. Ông Tư kêu bà con lối xóm cất một cái miễu thờ thờ họ nhưng sợ bị buộc tội làm quốc sự, nên miễu đó tên là miễu Bà Chúa Xứ” (Miễu Bà Chúa Xứ).

Ông Năm Hên bắt sấu giúp cho dân làng sống yên ổn, nhưng cũng phải cúng “đất đai vương trạch”, để nhớ tới tổ tiên mình biết đâu trên đường sinh nhai giữa chốn nước đỏ rừng xanh, có thân nhân của họ đã bỏ thây vì đàn sấu này. Điều này đã trở thành tập tục tín ngưỡng của ông bà ta truyền lại cho con cháu sau này:

“Hồn ơi! Hồn hỡi!

Xa cây xa cối,

Xa cội xa nhành,

Đầu bãi cuối gành,

Hùm tha, sấu bắt,

Bởi vì thắt ngặt,

Manh áo chén cơm,

U Minh đỏ ngòm,

Rừng tràm xanh biếc!

Ta thương ta tiếc,

Lập đàn giải oan…” (Bắt sấu rừng U Minh hạ)

Chú Tư Đức giết con sấu để trừ họa cho dân làng, cho nhân dân yên ổn làm ăn, không phải còn lo sợ sấu ăn thịt. Giết sấu, giết cọp rồi, nhưng con người muốn lập bàn thờ thờ chúng là để cầu nguyện cho nhân dân sống yên bình: “Công việc của tôi đã làm tròn. Tôi ao ước hương chức làng mình cất một cái miễu lá, thờ cái đầu con sấu nọ. Bất luận là sấu hay cọp, hễ nó hại mình thì mình giết. Hễ giết được rồi, mình nên thờ… Để tỏ rằng mình sợ nó nhưng mà cũng không sợ nó. Phải để cho nó tu tâm dưỡng tánh trong kiếp sau ” (Sông Gành Hào).

Có thể khẳng định, càng đi sâu khám phá tập truyện Hương rừng Cà Mau, chúng ta càng thích thú và say mê, cảm phục hơn về tài năng của Sơn Nam. Tập truyện này không chỉ cung cấp cho người đọc hiểu về vùng đất mới mà còn giúp chúng ta có cái nhìn sâu sắc hơn về đặc trưng văn hóa Nam Bộ trong buổi đầu khai hoang lập nghiệp. Nhà văn Sơn Nam xứng đáng là nhà văn của miệt vườn Nam Bộ.